“Bitcoin” bir ödeme sistemi midir ?
Özellikle son yıllarda pekçok ekonomi programında, gazete sayfalarında veya ekonomi ile ilgili yayın yapan dergilerde Bitcoin’i temsilen yaldızlı B harfini görmek mümkün.
Sebebi ise fiat para cinsinden karşılığının aşırı derecede yükselmesi, birilerini zengin ederken zamanında bilinçli olarak veya kaza eseri elinden çıkaranların ise hüzünlü hikayelerinin ortaya saçılması. Hikayelerin özneleri açısından durum hakikaten üzücü. En meşhur hikayelerden biri sonradan Bitcoin Pizza Day akımının da oluşmasına neden olan 10.000 BTC karşılığında 2 pizza satın alan abimiz. Verdiği röportajda hayatından memnun olduğunu pişmanlık duymadığını söylemiş.
Diğer acıklı hikaye ise Bitcoin’lerini sakladığı harddiski kaybeden bir kişiye ait. Benzer şekilde elektronik cüzdanın şifresini kaybedenlere ait örnekler de mevcut. Ortalama %20 civarı Bitcoinin çeşitli sebepler ile sistem dışında kaldığı hesaplanıyor.
Tüm bu olan biteni değerlendirirken insanın aklına paranın tanımı gelmiyor değil. Yeni olanı eskinin tanımları ve değer yargıları ile değerlendirmek tabiki mümkün fakat bu sadece nesnel bir kıyaslama olabilir. Para teorilerinin oluşturulduğu dönemin koşulları ve teorinin mekaniğini etkileyen faktörlerin pekçoğu (faiz, enflasyon, işsizlik vb) Bitcoin açısından geçerli değil.
Bitcoin esasında mevcut parasal sistemde olduğu gibi ülkelerin sınırları içerisinde resmi olarak kabul görmüş belirli para birimlerinin olduğu düzende aynı oyun kuralları içerisinde yeni bir oyuncu olarak ortaya çıkmadı.Bir bakıma kendi tanımını ve ekosistemini yarattı denilebilir. Bitcoin açısından herhangi bir sınır yok, networke dahil olan herhangi iki node arasında hangi ülkede olduklarından bağımsız değer transferi gerçekletirilebilir. Dolayısıyla tamamen yeni bir anlayış ile ortaya çıkan bir enstrümanı yerleşik finansal sistemin kuralları ile yorumlamaya çalışmanın çok anlamlı olmadığını düşünüyorum.
Konuyu fazla dağıtmadan paranın tanımı, genel kabul görmüş özellikleri ve bir kıyaslama ile devam ediyorum.
Paranın Tanımına Yapılan Atıflar
Mevzuatımızda “Para”nın net bir tarifi yok, veya ben ulaşamadım. “Türk Parası” ve “Elektronik Para” terimlerinin tanımları farklı kanunlarda yer alıyor. Bulabildiğim her iki tanım da Bitcoin’i kapsam dışında bırakıyor. Genel olarak farklı ülkelerde de durum benzerlik arzediyor. Kripto varlıklar paradan ziyade emtia (commodity) olarak tanımlanıp alım satımın vergilendirilmesi yaygın eğilim.
Yasal para (Legal Tender) olarak kabul edilmesi konusu daha çok hukuki boyutları olan bir konu olsa da bir varlığın para niteliği taşıması için sahip olması gereken genel kabul görmüş bazı özellikleri Bitcoin’in bünyesinde barındırdığı söyleniyor. Bu özelliklerden bazıları yine de tartışmalı.
Eski kalıplardan sıyrılalım dedik bir kere. Alıcıya sunulan herhangi bir mal/hizmeti almaya yarayan herşey esasen paradır. Yukarıdaki özelliklere sahip olan para ise kullanışlı paradır.
Paranın aslında insanların geçmiş davranışlarının bir çeşit tarihsel kaydı yani hafızası olduğu ulaşılan teknolojik seviye ile alternatiflerin yaratılabileceğine dair görüşler var.
Yine kişinin kimliğini tanımlayabildiği ortamlarda bunu para yerine kullanmasının mümkün olduğunu dgwbirch örnekleri ile Türkçe’ye BKM sponsorluğunda “Kimlik : Yeni Para” adıyla tercüme edilen kitabında örnekleriyle anlatılıyor.
Arzın Kısıtlı Olması Konusu
Halihazırda 18 mio civarı Bitcoin yaratılmış durumda ve dayandığı teknik konsept gereği bu rakam 21 mio adet ile sınırlı . 4 yılda bir oluşan yarılamalar da hesaba katıldığında 2140 yılında bütün Bitcoin’lerin oluşturulmuş olacağı hesap ediliyor. Bitcoin’in bölünebilir en küçük birimi olan satoshi cinsinden toplam hacmi 2,099,999,997,690,000 (%20'lik ortalama kaybı da ayrıca hesaba katmak gerekiyor) olarak hesap ediliyor.
Bitcoin arzının sabit olması S2F (Stock to Flow) analizine uygun olarak fiyatında talebe bağlı olarak hızlı yükselişlere neden oluyor. Altın madeninde olduğu gibi cevher bakımından zengin dünya dışı bir asteroidin dünyaya indirilmesi ihtimali uzak olduğundan hareketle fiyatın arz yönünden artış ile düşürülmesi şu anda ihtimal dahilinde değil. Yine de dar para tanımıyla 36 trilyon dolar olarak hesap edilen dünya üzerindeki toplam para ile toplam kullanımda olan Bitcoin miktarı kıyaslandığında ve dünya ekonomisinin giderek büyüdüğü gerçeği dikkate alındığında arzın çeşitli yöntemler ile artırılması gerektiğine yönelik görüşler ortaya atılıyor.
Günlük Yaşamda Kullanım ve Fiyat Oynaklığı
Bitcoin’in vaad ettiği şey aslında kişiler arası ödemelerin aracısız, dolayısıyla da komisyonsuz fakat güvenilir bir şekilde yapılabilmesini sağlamaktı. Dolayısıyla bitcoin aslında günlük hayatta kullanılmak üzere tasarlanan bir “sistem”. Fakat gelinen noktada günlük ticarette kullanılmasından ziyade fiyat oynaklığı sebebiyle “al-sat” aracı ve bir nevi yatırım aracı haline gelmiş durumda. Bitcoin’i herhangi bir ihtiyacına karşılık alan veya mint eden kişi sayısının “yatırım” amacıyla alanlar ile kıyaslanmayacak derecede az. Bir çeşit spekülatif para talebi.
Dünya ekonomisinin tamamen Bitcoin üzerine kurulu olduğunu hayal edelim. Değeri sürekli artan bir varlık kimse tarafından elden çıkarılmak istenmeyecek dolayısıyla sistem kendi kendine çökecektir. Bugün de gerçekleşen şey esasında bundan farklı bir durum değil.
Bitcoin’in mucitleri bir mal gibi diğer para birimleri cinsinden fiyatlanacağını, fiyatının dolar bazında onbinlerce doları bulabileceğini tezgahüstü piyasası olabileceğini düşünmüşler miydi emin değilim. En azından orjinal makalede bu konulara herhangi bir atıf yok. Bitcoin’e yönelik eleştirilerin de bu özellikleri sebebiyle geliyor olması zayıf kasın burası oldugunu gösteriyor.
Bugün birçak istisnai örnek dışında gerçek ticarette Bitcoin kullanımının var olduğu söylenemez. $ ile yapılan satışlar Tesla için normal bir durumken, Bitcoin ile yapılacak satış sonucunda elde edilecek Bitcoin’leri Elon Musk şirketin rutin nakit döngüsü içerisinde ödeme için kullanacak mı ? Hiç sanmıyorum.
Makaleden Çıkarımlar
8 sayfalık orjinal makale incelendiğinde esasen problemin tanımı ve önerilen çözümün tarif edildiği bununla birlikte mevcut yerleşik sisteme paralel bu yeni yapının gerçek hayata nasıl adapte edilebileceğine dair bir önerinin olmadığı görülüyor. Sistem kendi içerisinde teknik olarak tutarlı fakat parasal değer aktarımının bir ticari faaliyet sonucu ortaya çıktığı ve her ticari faaliyetin belirli koşullar altında vergilendirmeye tabi olduğu, bunun gerçekleştirilebilmesi için de alıcısı ve göndericisinin, gönderim sebebinin belli olması gerektiği düşünüldüğünde sistemin ancak kayıtdışı faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde kullanılmak üzere tercih edileceğini tahmin etmek güç değil. Kayıt dışı her zaman yasa dışı anlamına gelmeyebilir. Daha doğrusu yasa dışı ve yasal her iki faaliyeti de içeriyor diyelim.
Makalede yapılan işlemlerin geri döndürülebilir özellikte olmasının işlem maliyetlerini artırdığı bu durumun aynı zamanda güven ihtiyacını ortaya çıkardığı ve kurumların müşterilerinin kabul ederken bir takım güvenlik sorgularından geçirdiği ifade ediliyor. Nakit ile sağlanan anonimliğin yerleşik elektronik ödeme yöntemleri ile sağlanamadığı dolayısıyla güven unsurunu tesis etmek için 3. taraflara ihtiyaç duyulduğu ifade ediliyor.
Günlük hayatta kullanılmak üzere tasarlanmış bir model olmasına rağmen yaşanma olasılığı yüksek “iptal” senaryolarının tamamen dışarıda bırakılarak gönderici ve alıcının birbirlerinin asıl kimliğinden tamamen habersiz olduğu bir mekanizmanın mevcut anlayış ile uygulamaya konulması zaten biraz zor görünüyor.
Elektronik ödemelerin gerçek maliyeti işlemin geri döndürülebilir oluşundan mı kaynaklanıyor, açıkçası pek öyle düşünmüyorum. Fakat gerekçe her ne olursa olsun neticede ortaya konulan şey mevcut düzene protest bir yaklaşım ile alternatif bir değer transferi mekanizmasının geliştirilmiş olması.
Makalede dolaylı olarak referans verilen kişilerden birisi “The Crypto Anarchist Manifesto”nun yazarı Timothy C. May. 1992 tarihli manifestoda Bitcoin’in ortaya çıkışından yıllar önce Bitcoin ve benzeri kripto varklıkların ve iletişim yöntemlerinin ortaya çıkışını ve hatta bugün evrildikleri noktayı dahi tahmin ve tarif edecek detaylar yer alıyor. O kadar ki, alıcı ve göndericinin sağlanan kriptografik gizlilik sayesinde kimliklerini gizleyebilmeleri nedeniyle bu tür sistemlerin yasadışı faaliyetlerin yürütülebildiği platformlar olacağı, devletlerin bunun önüne geçmek için çaba sarfedeceği fakat başarılı olamayacağı ifade ediliyor. Manifestonun metnine bu adresten ulaşabilirsiniz, çok faha farklı uç görüşleri de içeriyor.
İsimlendirme İle İlgili Çekinceler
Kripto varlıklar paranın tanımıyla birebir örtüşmemesi sebebiyle “ so-called cryptomoney” veya “so-called cryptocurrency” olarak isimlendirilebiliyor. Hatta “stable coin” tanımındaki “stable” kelimesinin de gerçekliğinin olmadığı, kripto varlıkların sahip olduğu riskli yapıyı gölgelemek için kullanılan bir ifade biçimi olduğu düşünülüyor.
Sonuç
Gelinen noktada elde edilen teknolojik birikim her ne kadar toplum faydasına farklı altyapıların geliştirilmesi ve uygulamaya konulmasına ön ayak olmuş olsa da genel olarak Bitcoin’in vaad ettiği faydayı henüz insanlığa sunduğunu söylemek gerçekçi bir yaklaşım olmayacaktır.
Teknik olarak tanımladığı problemi giderme kabiliyeti olan çalışan bir yapı olsa da içinde doğduğu finansal sistemin gerçekleri ile uyumlu olmayan dolayısıyla sistem dışına itilen bir yapı.
Toplam bitcoin’in %95'inin %2.4'lük kişi tarafından sahiplenilmiş olması ve arzının kısıtlı günlük hayatta kullanımının ise sınırlı olması bir spekülasyon aracı olmasına zemin hazırlıyor.
Herşeye burun kıvırdık, birşeye benzetelim o halde : )
Bitcoin kullanıcıları varlıklarını bitcoin cinsinden tutmak zorunda değil. Ödeme açısından sağladığı kolaylıktan faydalanmak için ihtiyaç duyulduğunda bitcoin almak ve alınan bitcoin ile ödeme yapmak mümkün. Bu durumda da Bitcoin’in bir paradan ziyade pekçok bakımdan eksik bir ödeme sistemi olarak tarif etmek mümkün diye düşünüyorum.
Kaynaklar:
https://www.irs.gov/irb/2014-16_IRB#NOT-2014-21
https://www.economist.com/buttonwoods-notebook/2017/11/01/the-bitcoin-bubble
https://researchdatabase.minneapolisfed.org/downloads/pr76f356g
https://www.loc.gov/law/help/cryptocurrency/world-survey.php
https://www.thinkadvisor.com/2021/03/22/8-dirty-little-secrets-of-bitcoin-bofa-securities/
https://groups.csail.mit.edu/mac/classes/6.805/articles/crypto/cypherpunks/may-crypto-manifesto.html
